Η μάχη Γαυγάμηλα, 331π.Χ Σικελιώτης

[17,53] Δαρεῖος δὲ πυθόμενος αὐτοῦ τὴν παρουσίαν συνηθροίκει μὲν τὰς πανταχόθεν δυνάμεις καὶ πάντα τὰ πρὸς τὴν παράταξιν χρήσιμα κατεσκεύαστο. Τὰ μὲν γὰρ ξίφη καὶ τὰ ξυστὰ πολὺ μείζω τῶν προγεγενημένων ἐποίησε διὰ τὸ δοκεῖν διὰ τούτων πολλὰ τὸν ᾿Αλέξανδρον ἐν τῇ περὶ Κιλικίαν μάχῃ πεπλεονεκτηκέναι· κατεσκεύασε δὲ καὶ ἅρματα δρεπανηφόρα διακόσια πρὸς κατάπληξιν καὶ φόβον τῶν πολεμίων εὐθέτως ἐπινενοημένα. (2) Τούτων γὰρ ἑκάστου παρ' ἑκάτερον τῶν σειροφόρων ἵππων ἐξέκειτο προσηλωμένα τῷ ζυγῷ ξύστρα παραμήκη τρισπίθαμα, τὴν ἐπιστροφὴν τῆς ἀκμῆς ἔχοντα πρὸς τὴν κατὰ πρόσωπον ἐπιφάνειαν, πρὸς δὲ ταῖς κατακλείσεσι τῶν ἀξόνων ἐπ' εὐθείας ἄλλα δύο, τὴν μὲν τομὴν ὁμοίαν ἔχοντα πρὸς τὴν κατὰ πρόσωπον ἐπιφάνειαν τοῖς προτέροις, τὸ δὲ μῆκος μείζω καὶ πλατύτερα· συνήρμοστο δὲ ταῖς τούτων ἀρχαῖς δρέπανα. (3) Πᾶσαν δὲ τὴν δύναμιν ἔν τε ὅπλοις ἐπισήμοις καὶ ἡγεμόνων ἀρεταῖς κοσμήσας ἀνέζευξεν ἐκ τῆς Βαβυλῶνος ἔχων πεζοὺς μὲν περὶ ὀγδοήκοντα μυριάδας, ἱππεῖς δὲ οὐκ ἐλάττους τῶν εἴκοσι μυριάδων. Κατὰ δὲ τὴν ὁδοιπορίαν δεξιὸν μὲν ἔχων τὸν Τίγριν, ἀριστερὸν δὲ τὸν Εὐφράτην προῄει διὰ χώρας εὐδαίμονος καὶ δυναμένης τοῖς κτήνεσι δαψιλῆ χορτάσματα παρασχέσθαι, τῷ δὲ πλήθει τῶν στρατιωτῶν ἱκανὰς τροφὰς χορηγῆσαι. (4) Ἔσπευδε γὰρ περὶ τὴν Νίνον ποιήσασθαι τὴν παράταξιν, εὐθετωτάτων ὄντων τῶν περὶ αὐτὴν πεδίων καὶ πολλὴν εὐρυχωρίαν παρεχομένων τῷ μεγέθει τῶν ἠθροισμένων ὑπ' αὐτοῦ δυνάμεων. Καταστρατοπεδεύσας δὲ περὶ κώμην τὴν ὀνομαζομένην ῎Αρβηλα τὰς δυνάμεις ἐνταῦθα καθ' ἡμέραν ἐξέταττε καὶ τῇ συνεχεῖ διατάξει καὶ μελέτῃ κατεσκεύασεν εὐπειθεῖς· σφόδρα γὰρ ἠγωνία μήποτε πολλῶν καὶ ἀσυμφώνων ἐθνῶν ἠθροισμένων ταῖς διαλέκτοις ταραχή τις γένηται κατὰ τὴν παράταξιν.

53. Πληροφορούμενος την παρουσία του ο Δαρείος συνάθροισε τις δυνάμεις του από παντού κι έκανε όλες τις σχετικές προετοιμασίες για την αποφασιστική μάχη. Τα ξίφη και τα ακόντια τα έκανε πολύ μεγαλύτερα από τα προηγούμενα, διότι θεώρησε ότι εξ αιτίας αυτών ο Αλέξανδρος είχε υπερτερήσει κατά τη μάχη στην Κιλικία. Επίσης κατασκεύασε και διακόσια δρεπανηφόρα άρματα, σχεδιασμένα με τρόπο ώστε να γίνουν ο φόβος και τρόμος των αντιπάλων. Στο καθένα τους, από τα δυο ακριανά άλογα εξείχαν μακρόστενες λεπίδες τριών πιθαμών, στερεωμένες στον ζυγό, με την κόψη τους στραμμένη προς τα εμπρός. Δυο ακόμα λεπίδες ήταν στερεωμένες στις περόνες των αξόνων και στην ίδια ευθεία μ' αυτές, με την κόψη στραμμένη προς τα εμπρός όπως και οι προηγούμενες, μόνο που ήταν πιο πλατιές και πιο μακριές και στις άκρες τους είχαν προσαρμοστεί δρεπάνια. Αφού εξόπλισε τον στρατό του με σπουδαία όπλα και τον πλαισίωσε με ικανούς αξιωματικούς, κίνησε από τη Βαβυλώνα με οχτακόσιες χιλιάδες πεζούς και σχεδόν διακόσιες χιλιάδες ιππείς. Προχωρούσε, με τον Τίγρη στα δεξιά και τον Ευφράτη στ' αριστερά, μέσα από εύφορες εκτάσεις που είχαν τη δυνατότητα να προσφέρουν άφθονη τροφή για τα ζώα και να διατρέφουν το πλήθος των στρατιωτών. Σκοπό είχε να δώσει τη μάχη στη Νίνο, επειδή τα γύρω της πεδινά αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για τη μεγάλη ευρυχωρία που παρείχαν στο μέγεθος των δυνάμεων που είχε συγκεντρώσει. Έστησε το στρατόπεδο του σ' ένα χωριό που ονομάζεται Αρβηλα κι εκεί καθημερινά εκπαίδευε τον στρατό του και με συνεχή γυμνάσια κι ασκήσεις εμπέδωνε την πειθαρχία. Διότι η μεγάλη του ανησυχία ήταν μήπως με τα πολλά και διαφορετικά έθνη που απάρτιζαν τον στρατό του δημιουργηθεί σύγχυση στη μάχη εξ αιτίας των διαφορετικών τους διαλέκτων.

[17,54] Περὶ δὲ διαλύσεως καὶ πρότερον μὲν ἐξέπεμψε πρεσβευτὰς πρὸς ᾿Αλέξανδρον, ἐκχωρῶν αὐτῷ τῆς ἐντὸς ῞Αλυος ποταμοῦ χώρας, καὶ προσεπηγγέλλετο δώσειν ἀργυρίου τάλαντα δισμύρια. (2) Ὡς δ' οὐ προσεῖχεν αὐτῷ, πάλιν ἐξέπεμψεν ἄλλους πρέσβεις, ἐπαινῶν μὲν αὐτὸν ἐπὶ τῷ καλῶς κεχρῆσθαι τῇ τε μητρὶ καὶ τοῖς ἄλλοις αἰχμαλώτοις, ἀξιῶν δὲ φίλον γενέσθαι καὶ λαβεῖν τὴν ἐντὸς Εὐφράτου χώραν καὶ τάλαντ' ἀργυρίου τρισμύρια καὶ τὴν ἑτέραν τῶν ἑαυτοῦ θυγατέρων γυναῖκα, καθόλου δὲ γενόμενον γαμβρὸν καὶ τάξιν υἱοῦ λαβόντα καθάπερ κοινωνὸν γενέσθαι τῆς ὅλης βασιλείας. (3) Ὁ δ' ᾿Αλέξανδρος εἰς τὸ συνέδριον παραλαβὼν πάντας τοὺς φίλους καὶ περὶ τῶν προτιθεμένων αἱρέσεων ἀνακοινωσάμενος ἠξίου τὴν ἰδίαν γνώμην ἕκαστον μετὰ παρρησίας ἀποφήνασθαι. (4) Τῶν μὲν οὖν ἄλλων οὐδεὶς ἐτόλμα συμβουλεῦσαι διὰ τὸ μέγεθος τῆς ὑποκειμένης ζητήσεως, Παρμενίων δὲ πρῶτος εἶπεν, ἐγὼ μὲν ὢν ᾿Αλέξανδρος ἔλαβον ἂν τὰ διδόμενα καὶ τὴν σύνθεσιν ἐποιησάμην. (5) Ὁ δ' ᾿Αλέξανδρος ὑπολαβὼν εἶπεν, κἀγὼ εἰ Παρμενίων ἦν ἔλαβον ἄν. Καθόλου δὲ καὶ ἄλλοις μεγαλοψύχοις λόγοις χρησάμενος καὶ τοὺς μὲν λόγους τῶν Περσῶν ἀποδοκιμάσας, προτιμήσας δὲ τὴν εὐδοξίαν τῶν προτεινομένων δωρεῶν τοῖς μὲν πρέσβεσιν ἀπόκρισιν ἔδωκεν ὡς οὔθ' ὁ κόσμος δυεῖν ἡλίων ὄντων τηρῆσαι δύναιτ' ἂν τὴν ἰδίαν διακόσμησίν τε καὶ τάξιν οὔθ' ἡ οἰκουμένη δύο βασιλέων ἐχόντων τὴν ἡγεμονίαν ἀταράχως καὶ ἀστασιάστως διαμένειν ἂν δύναιτο. (6) Διόπερ ἀπαγγέλλειν αὐτοὺς ἐκέλευσε τῷ Δαρείῳ, εἰ μὲν τῶν πρωτείων ὀρέγεται, διαμάχεσθαι πρὸς αὐτὸν περὶ τῆς τῶν ὅλων μοναρχίας· εἰ δὲ δόξης καταφρονῶν προκρίνει τὴν λυσιτέλειαν καὶ τὴν ἐκ τῆς ῥᾳστώνης τρυφήν, αὐτὸς μὲν ᾿Αλεξάνδρῳ ποιείτω τὰ προσταττόμενα, ἄλλων δὲ ἄρχων βασιλευέτω, συγχωρουμένης αὐτῷ τῆς ἐξουσίας ὑπὸ τῆς ᾿Αλεξάνδρου χρηστότητος. (7) Τὸ δὲ συνέδριον διαλύσας καὶ τὴν δύναμιν ἀναλαβὼν προῆγεν ἐπὶ τὴν τῶν πολεμίων στρατοπεδείαν. {VIII} Ἅμα δὲ τούτοις πραττομένοις τῆς τοῦ Δαρείου γυναικὸς ἀποθανούσης ὁ ᾿Αλέξανδρος ἔθαψεν αὐτὴν μεγαλοπρεπῶς.

54. Από τον άλλη, ο Δαρείος είχε στείλει και πριν πρεσβευτές στον Αλέξανδρο για κατάπαυση των εχθροπραξιών και συνθήκη ειρήνης, παραχωρώντας του τις εκτάσεις μέχρι τον ποταμό Άλυ, ενώ παράλληλα του υποσχόταν να του δώσει και είκοσι χιλιάδες ασημένια τάλαντα. Ο Αλέξανδρος όμως δεν είχε δεχτεί, κι ο Δαρείος του ξαναέστειλε τώρα άλλους πρέσβεις, επαινώντας τον που είχε φερθεί καλά στη μητέρα του και τους άλλους αιχμαλώτους και ζητώντας του να συμφιλιωθούν και να δεχτεί τις περιοχές μέχρι τον Ευφράτη, τριάντα χιλιάδες ασημένια τάλαντα και τη μια από τις δυο του κόρες για γυναίκα, έτσι θα γινόταν γαμπρός του και ως εκ τούτου γιος του και θα συμμετείχε στη διακυβέρνηση ολόκληρης της αυτοκρατορίας. Ο Αλέξανδρος συγκάλεσε σύσκεψη όλων των φίλων, τους ανακοίνωσε τις προτάσεις και τις επιλογές και απαίτησε απ' τον καθένα να πει τη γνώμη του απερίφραστα. Κανείς δεν τόλμησε να προτείνει οτιδήποτε, λόγω της τεράστιας σοβαρότητας του πράγματος, εκτός από τον Παρμενίωνα που είπε: "Άν ήμουν εγώ ο Αλέξανδρος, θα δεχόμουν την προσφορά και θα έκλεινα τη συνθήκη". Αλλά πήρε τον λόγο ο Αλέξανδρος και είπε: "Κι εγώ θα δεχόμουν αν ήμουν Παρμενίων". Στη συνέχεια, αφού είπε κι άλλα λόγια γεμάτα γενναιοφροσύνη και περηφάνια και απέρριψε τα επιχειρήματα των Περσών, προτίμησε τη δόξα από τις προσφερόμενες δωρεές κι αποκρίθηκε στους πρέσβεις πως ούτε ο κόσμος θα μπορούσε να διατηρήσει την τάξη και την αρμονία του, αν υπήρχαν δύο ήλιοι, ούτε η οικουμένη μπορεί να διατηρήσει την ειρήνη και την ηρεμία, όταν δυο βασιλιάδες έχουν την ηγεμονία. Γι αυτό, τους είπε ν' αναγγείλουν στον Δαρείο, αν θέλει τα πρωτεία, ν' αγωνιστεί μαζί του μέχρι να μείνει ένας απόλυτος μονάρχης· αν όμως περιφρονεί τη δόξα και προτιμάει τα οφέλη και τις απολαύσεις της πολυτέλειας, δεν έχει παρά να υπακούει στις εντολές του Αλεξάνδρου και να παραμείνει βασιλιάς των υπολοίπων αρχόντων, αντλώντας όμως την εξουσία του από τη γενναιοδωρία του Αλεξάνδρου. Μετά τη λήξη της σύσκεψης, πήρε τον στρατό του και βάδισε προς το στρατόπεδο των εχθρών. Αλλά ενώ γίνονταν αυτά, πέθανε η σύζυγος του Δαρείου και ο Αλέξανδρος την έθαψε με μεγαλοπρέπεια.

[17,55] Δαρεῖος δὲ τῶν ἀποκρίσεων ἀκούσας καὶ τὴν διὰ τῶν λόγων σύνθεσιν ἀπογνοὺς τὴν μὲν δύναμιν καθ' ἡμέραν συνέταττε καὶ πρὸς τὴν ἐν τοῖς κινδύνοις εὐηκοΐαν ἑτοίμην κατεσκεύαζε, τῶν δὲ φίλων Μαζαῖον μὲν μετὰ στρατιωτῶν ἐπιλέκτων ἐξαπέστειλε παραφυλάξοντα τὴν διάβασιν τοῦ ποταμοῦ καὶ τὸν πόρον προκαταληψόμενον, ἑτέρους δ' ἐξέπεμψε τὴν χώραν πυρπολήσοντας δι' ἧς ἀναγκαῖον ἦν διελθεῖν τοὺς πολεμίους· ἐνόμιζε γὰρ τῷ μὲν ῥεύματι τοῦ ποταμοῦ προβλήματι χρῆσθαι πρὸς τὴν ἔφοδον τῶν Μακεδόνων. (2) Τούτων δ' ὁ μὲν Μαζαῖος ὁρῶν ἀδιάβατον ὄντα τὸν ποταμὸν διά τε τὸ βάθος καὶ τὴν σφοδρότητα τοῦ ῥεύματος τῆς μὲν τούτου φυλακῆς ἠμέλησε, τοῖς δὲ τὴν χώραν πυρπολοῦσι συνεργήσας καὶ πολλὴν γῆν διαφθείρας ὑπέλαβεν ἄβατον ἔσεσθαι τοῖς πολεμίοις διὰ τὴν σπάνιν τῆς τροφῆς. (3) Ὁ δ' ᾿Αλέξανδρος παραγενόμενος πρὸς τὴν διάβασιν τοῦ Τίγρεως ποταμοῦ καὶ τὸν πόρον ὑπό τινων ἐγχωρίων μαθὼν διεβίβασε τὴν δύναμιν οὐ μόνον ἐπιπόνως, ἀλλὰ καὶ παντελῶς ἐπικινδύνως. (4) Τοῦ γὰρ πόρου τὸ μὲν βάθος ἦν ὑπὲρ τῶν μαστῶν, τοῦ δὲ ῥεύματος ἡ ὀξύτης πολλοὺς τῶν διαβαινόντων παρέσυρεν καὶ τὴν βάσιν τῶν σκελῶν παρῃρεῖτο, τό τε ῥεῦμα τοῖς ὅπλοις ἐμπῖπτον πολλούς τε παρέφερε καὶ τοῖς ἐσχάτοις κινδύνοις περιέβαλλεν. (5) Ό δ' ᾿Αλέξανδρος πρὸς τὴν σφοδρότητα τοῦ ῥεύματος ἀντιμηχανώμενος παρήγγειλε πᾶσι τὰς χεῖρας ἀλλήλοις συμπλέκειν καὶ τὴν ὅλην τῶν σωμάτων πυκνότητα ποιεῖν ζεύγματι παραπλησίαν. (6) Παραβόλου δὲ γενομένης τῆς διαβάσεως καὶ τῶν Μακεδόνων μόγις διασωθέντων τὴν μὲν ἡμέραν ταύτην προσανέλαβε τὴν δύναμιν, τῇ δ' ὑστεραίᾳ συντεταγμένην ἔχων τὴν στρατιὰν προῆγεν ἐπὶ τοὺς πολεμίους καὶ σύνεγγυς γενόμενος τῶν Περσῶν κατεστρατοπέδευσεν.

55. Ο Δαρείος έλαβε την απάντηση του Αλεξάνδρου κι έχασε κάθε ελπίδα για διπλωματική διευθέτηση. Συνέχισε, λοιπόν, να εκπαιδεύει καθημερινά τον στρατό του, με στόχο να τον κάνει υπάκουο κατά τις μάχες, κι έστειλε τον Μαζαίο από τους φίλους, με επίλεκτες στρατιωτικές μονάδες, να επιτηρεί τη διάβαση του ποταμού και να προκαταλάβει το πέρασμα. Παράλληλα, έστειλε άλλες μονάδες να πυρπολήσουν την ύπαιθρο χώρα από την οποία ήταν υποχρεωμένοι να περάσουν οι εχθροί. Σκόπευε να χρησιμοποιήσει το ρεύμα του ποταμού ως φυσικό εμπόδιο στην επέλαση των Μακεδόνων. Ωστόσο, βλέποντας ο Μαζαίος τον ποταμό να είναι αδιάβατος, λόγω του βάθους και της ορμητικής ροής του νερού, αδιαφόρησε για τη φρούρησή του κι ενώθηκε με τις δυνάμεις που πυρπολούσαν την ύπαιθρο. Αφού κατέστρεψε μεγάλες εκτάσεις, θεώρησε πως η περιοχή θα ήταν άβατη για τους αντιπάλους λόγω έλλειψης τροφίμων. Όταν έφτασε ο Αλέξανδρος να διαβεί τον ποταμό Τίγρη, έμαθε από κάποιους ντόπιους το πέρασμα και πέρασε τον στρατό απέναντι, αλλά με μεγάλους κόπους και κινδύνους. Διότι το βάθος του νερού στο πέρασμα ήταν πάνω από το στήθος και η ορμητική του ροή παράσερνε τους περισσότερους άντρες και τους εμπόδιζε να πατήσουν σταθερά, ενώ πολλούς του έπαιρνε το ρεύμα, όπως χτυπούσε πάνω στις ασπίδες, και τους έριχνε στους έσχατους κινδύνους. Ο Αλέξανδρος, για ν' αντιμετωπίσει τη σφοδρότητα του ρεύματος, διέταξε να κρατιούνται όλοι από το χέρι και κοντά κοντά ο ένας στον άλλο να σχηματίσουν ένα είδος φράγματος. Η διάβαση αποδείχτηκε ριψοκίνδυνη κι οι Μακεδόνες μόλις και μετά βίας κατάφεραν να σωθούν, κι έτσι εκείνη την ημέρα ο Αλέξανδρος τους άφησε να αναλάβουν δυνάμεις. Την επομένη, με συντεταγμένο το στράτευμα, βάδισε εναντίον των εχθρών κι όταν πλησίασε τους Πέρσες εγκατέστησε το στρατόπεδο του.

[17,56] Ἀναλογιζόμενος δὲ τὸ πλῆθος τῆς τῶν Περσῶν δυνάμεως καὶ τὸ μέγεθος τῶν ἐπικειμένων κινδύνων, ἔτι δὲ τὴν περὶ τῶν ὅλων κρίσιν ἐν χερσὶν οὖσαν διηγρύπνησε τὴν νύκτα συνεχόμενος τῇ περὶ τοῦ μέλλοντος φροντίδι· ὑπὸ δὲ τὴν ἑωθινὴν φυλακὴν τραπεὶς εἰς ὕπνον οὕτως ἐκοιμήθη βαθέως ὥστε τῆς ἡμέρας ἐπιγενομένης μὴ δύνασθαι διεγερθῆναι. (2) Τὸ μὲν οὖν πρῶτον οἱ φίλοι τὸ συμβὰν ἡδέως ἑώρων, νομίζοντες τὸν βασιλέα πρὸς τὸν ὑποκείμενον κίνδυνον εὐτονώτερον ἔσεσθαι τετευχότα πολλῆς ἀνέσεως· ὡς δ' ὁ μὲν χρόνος προέβαινεν, ὁ δ' ὕπνος συνεῖχε τὸν βασιλέα, Παρμενίων πρεσβύτατος ὢν τῶν φίλων ἀφ' ἑαυτοῦ πρόσταγμα διέδωκε τοῖς πλήθεσιν ἑτοιμάζεσθαι τὰ πρὸς τὴν μάχην. (3) Οὐκ ἀνιεμένου δ' αὐτοῦ προσελθόντες οἱ φίλοι μόγις διήγειραν τὸν ᾿Αλέξανδρον. Θαυμαζόντων δ' ἐπὶ τῷ συμβεβηκότι πάντων καὶ τὴν αἰτίαν ἀκοῦσαι βουλομένων ἔφησεν ὁ ᾿Αλέξανδρος Δαρεῖον εἰς ἕνα τόπον ἠθροικότα τὰς δυνάμεις ἀπολελυκέναι πάσης ἀγωνίας αὐτόν· (4) μιᾷ γὰρ ἡμέρᾳ κριθέντα περὶ τῶν ὅλων παύσεσθαι τῶν πόνων καὶ πολυχρονίων κινδύνων. Οὐ μὴν ἀλλὰ παρακαλέσας τοὺς ἡγεμόνας τοῖς οἰκείοις λόγοις καὶ πρὸς τοὺς ἐπιφερομένους κινδύνους εὐθαρσεῖς καταστήσας προῆγε τὴν δύναμιν συντεταγμένην ἐπὶ τοὺς βαρβάρους, τῆς τῶν πεζῶν φάλαγγος τὰς τῶν ἱππέων εἴλας προτάξας.

56. Αναλογιζόμενος το πλήθος των περσικών δυνάμεων και το μέγεθος των επικείμενων κινδύνων, αλλά και το γεγονός ότι είχε φτάσει η στιγμή της αποφασιστικής αναμέτρησης, ο Αλέξανδρος έμεινε όλη νύχτα ξάγρυπνος να διακατέχεται από την αγωνία για το μέλλον. Κατά την πρωινή βάρδια νύσταξε κι έπεσε σε τόσο βαθύ ύπνο ώστε, ενώ προχώρησε η μέρα, εκείνος δεν μπορούσε να ξυπνήσει. Στην αρχή, οι φίλοι είδαν το πράγμα με καλό μάτι, πιστεύοντας ότι ο βασιλιάς θα ήταν πιο ζωηρός στη μάχη, μετά από τόση ανάπαυση. Όσο όμως περνούσε η ώρα κι ο βασιλιάς δεν έλεγε να ξυπνήσει, ο Παρμενίων, που ήταν ο πρεσβύτερος από τους φίλους, έδωσε από μόνος του την εντολή στο στράτευμα να ετοιμάζεται για τη μάχη. Κι αφού ο Αλέξανδρος δεν ξυπνούσε από μόνος του, πήγαν οι φίλοι και με τα πολλά κατάφεραν να τον ξυπνήσουν. Όλοι τους εξέφρασαν την έκπληξή τους γι' αυτό που έγινε και ζητούσαν να μάθουν την αιτία. Ο Αλέξανδρος τους είπε πως το γεγονός ότι ο Δαρείος είχε συγκεντρώσει σε ένα μέρος τις δυνάμεις του τον είχε απαλλάξει από κάθε αγωνία, διότι σε μία μέρα θα κρίνονταν τα πάντα και θα έμπαινε τέρμα στους κόπους και τους κινδύνους ενός παρατεταμένου πολέμου. Ωστόσο, κάλεσε τους αξιωματικούς, κι αφού τους ενθάρρυνε με τα κατάλληλα λόγια έναντι των επερχόμενων κινδύνων, οδήγησε τον στρατό του συντεταγμένο για μάχη εναντίον των βαρβάρων, με τις ίλες του ιππικού εμπρός από τη φάλαγγα του πεζικού.

[17,57] Ἐπὶ μὲν οὖν τὸ δεξιὸν κέρας ἔταξε τὴν βασιλικὴν εἴλην, ἧς εἶχε τὴν ἡγεμονίαν Κλεῖτος ὁ μέλας ὀνομαζόμενος, ἐχομένους δὲ ταύτης τοὺς ἄλλους φίλους, ὧν ἡγεῖτο Φιλώτας ὁ Παρμενίωνος, ἑξῆς δὲ τὰς ἄλλας ἱππαρχίας ἑπτὰ τεταγμένας ὑπὸ τὸν αὐτὸν ἡγεμόνα. (2) Ὅπισθεν δὲ τούτων ὑπετάγη τὸ τῶν ἀργυρασπίδων πεζῶν τάγμα, διαφέρον τῇ τε τῶν ὅπλων λαμπρότητι καὶ τῇ τῶν ἀνδρῶν ἀρετῇ· καὶ τούτων ἡγεῖτο Νικάνωρ ὁ Παρμενίωνος. Ἐχομένην δὲ τούτων ἔστησε τὴν ᾿Ελιμιῶτιν καλουμένην στρατηγίαν, ἧς Κοῖνος ἡγεῖτο, ἑξῆς δὲ τὴν τῶν ᾿Ορεστῶν καὶ Λυγκηστῶν τάξιν ἔστησε, Περδίκκου τὴν στρατηγίαν ἔχοντος. καὶ τὴν μὲν ἐχομένην στρατηγίαν Μελέαγρος εἶχε, τὴν δὲ συνεχῆ ταύτης Πολυπέρχων, τεταγμένων ὑπ' αὐτὸν τῶν ὀνομαζομένων Στυμφαίων. (3) Φίλιππος δ' ὁ Βαλάκρου τὴν συνεχῆ ταύτης στρατηγίαν ἐπλήρου καὶ τῆς μετὰ ταύτην Κρατερὸς ἡγεῖτο. τῶν δὲ προειρημένων ἱππέων τὴν συνεχῆ τάξιν ἀπεπλήρουν οἱ ἀπὸ Πελοποννήσου καὶ ᾿Αχαΐας συστρατεύσαντες ἱππεῖς καὶ Φθιῶται καὶ Μαλιεῖς, ἔτι δὲ Λοκροὶ καὶ Φωκεῖς, ὧν ἡγεῖτο ᾿Ερίγυιος ὁ Μιτυληναῖος. (4) Ἑξῆς δ' εἱστήκεισαν Θετταλοί, Φίλιππον μὲν ἔχοντες ἡγεμόνα, ἀνδρείᾳ δὲ καὶ τῇ τῶν εἰλῶν ἱππασίᾳ πολὺ προέχοντες τῶν ἄλλων. Ἐχομένους δὲ τούτων τοὺς ἐκ Κρήτης τοξότας ἔταξε καὶ τοὺς ἐκ τῆς ᾿Αχαΐας μισθοφόρους. (5) Ἐφ' ἑκατέρου δὲ τοῦ κέρατος ἐπικάμπιον ἐποίησε τὴν τάξιν, ὅπως μὴ δύνωνται κυκλοῦν οἱ πολέμιοι τῷ πλήθει τῶν στρατιωτῶν τὴν ὀλιγότητα τῶν Μακεδόνων. (6) Πρὸς δὲ τὰς τῶν δρεπανηφόρων ἁρμάτων ἐπιφορὰς μηχανώμενος ὁ βασιλεὺς παρήγγειλε τοῖς ἐν τῇ φάλαγγι πεζοῖς, ὅταν πλησιάζῃ τὰ τέθριππα, συνασπίσαι καὶ ταῖς σαρίσαις τὰς ἀσπίδας τύπτειν, ὅπως διὰ τὸν ψόφον πτυρόμενα τὴν εἰς τοὐπίσω ποιήσηται φοράν, τοῖς δὲ βιαζομένοις διδόναι διαστήματα, δι' ὧν ποιήσονται τὴν διέξοδον ἀκίνδυνον τοῖς Μακεδόσιν. Αὐτὸς δὲ τοῦ δεξιοῦ μέρους ἡγούμενος καὶ λοξὴν τὴν τάξιν ποιούμενος δι' ἑαυτοῦ τὴν ὅλην κρίσιν τοῦ κινδύνου ποιεῖσθαι διεγνώκει.

57. Στο δεξί, λοιπόν, κέρας τοποθέτησε τη βασιλική ίλη, τη διοίκηση της οποίας είχε ο Κλείτος ο επιλεγόμενος μέλας, μετά απ' αυτή τους υπόλοιπους φίλους, διοικητής των οποίων ήταν ο Φιλώτας ο γιος του Παρμενίωνος, και στη συνέχεια τις υπόλοιπες ίλες, επτά τον αριθμό, υπό τον ίδιο διοικητή. Πίσω απ' αυτούς, τοποθετήθηκε το τάγμα των αργυρασπίδων πεζών, που ξεχώριζε για τη λαμπρότητα των όπλων και την παλικαριά των αντρών· διοικητής τους ήταν ο γιος του Παρμενίωνος Νικάνωρ. Πλάι σ' αυτούς, τοποθέτησε το λεγόμενο Ελιμιωτικό τάγμα, με διοικητή τον Κοίνο, και στη συνέχεια το τάγμα των Ορεστών και των Λυγκηστών, με στρατηγό τον Περδίκκα. Στο επόμενο στρατηγός ήταν ο Μελέαγρος και στο μεθεπόμενο ο Πολυπέρχων που διοικούσε τους ονομαζόμενους Στυμφαίους. Ο Φίλιππος ο γιος του Βαλάκρου είχε τη διοίκηση του επόμενου τάγματος και ο Κρατερός ήταν επικεφαλής του μεθεπομένου. Τις γραμμές του προαναφερθέντος ιππικού συμπλήρωναν στη συνέχεια οι ιππείς από την Πελοπόννησο και την Αχαΐα, που συμμετείχαν στην εκστρατεία, οι Φθιώτες και οι Μαλιείς, καθώς και οι Λοκροί και οι Φωκείς, διοικητής των οποίων ήταν ο Ερίγυιος ο Μυτιληναίος. Στη συνέχεια, είχαν τοποθετηθεί οι Θεσσαλοί, με επικεφαλής τον Φίλιππο, που ξεπερνούσαν κατά πολύ τους άλλους σε ανδρεία και ιππική τέχνη. Μετά απ' αυτούς, ο Αλέξανδρος τοποθέτησε τους τοξότες από την Κρήτη και τους μισθοφόρους από την Αχαΐα. Εξ άλλου, και στις δυο πτέρυγες υιοθέτησε πλάγια παράταξη, ώστε να μη μπορούν οι αντίπαλοι με τον υπέρτερο αριθμό τους να κυκλώσουν την ολιγάριθμη δύναμη των Μακεδόνων. Για ν' αντιμετωπίσει την επίθεση των δρεπανηφόρων αρμάτων ο βασιλιάς πρόσταξε τους πεζούς της φάλαγγας, όποτε πλησιάζουν τα τέθριππα, να πυκνώνουν τις γραμμές τους και με τις σάρισες να χτυπούν τις ασπίδες, ώστε από τον θόρυβο να τρομάζουν τα άλογα και να γυρνάνε πίσω, ενώ σ' όσα καταφέρνουν να επελαύνουν να τους κάνουν χώρο, ώστε να περνάνε μέσα από τους Μακεδόνες χωρίς να τους κάνουν ζημιά. Ο ίδιος, επικεφαλής του δεξιού μέρους και παρατάσσοντάς το σε λοξή φάλαγγα, είχε αποφασίσει να παίξει τον καθοριστικό ρόλο για την τελική έκβαση της μάχης.

[17,58] Ὁ δὲ Δαρεῖος κατὰ τὰς τῶν ἐθνῶν περιοχὰς τὴν ἔκταξιν πεποιημένος κατά τε τὸν ᾿Αλέξανδρον τεταγμένος προῆγεν ἐπὶ τοὺς πολεμίους. Ὡς δ' ἐπλησίαζον ἀλλήλαις αἱ δυνάμεις, οἱ μὲν σαλπικταὶ παρ' ἀμφοτέροις ἐσήμαινον τὸ πολεμικόν, οἱ δ' ἄνδρες μετὰ πολλῆς βοῆς ἀλλήλοις ἐπεφέροντο. (2) Καὶ πρῶτον τὰ δρεπανηφόρα τῶν ἁρμάτων ἀπὸ κράτους ἐλαυνόμενα πολλὴν ἔκπληξιν καὶ φόβον τοῖς Μακεδόσιν ἐπέστησεν· καὶ γὰρ Μαζαῖος ὁ τῶν ἱππέων ἡγούμενος πυκναῖς ταῖς εἴλαις σὺν τοῖς δρεπανηφόροις ἐπήλαυνε, καταπληκτικωτέραν ποιῶν τὴν ἐπιφορὰν τῶν δρεπανηφόρων. (3) Τῆς δὲ φάλαγγος συνασπιζούσης καὶ κατὰ τὰς τοῦ βασιλέως παραγγελίας ταῖς σαρίσαις πάντων τυπτόντων τὰς ἀσπίδας συνέβαινε ψόφον πολὺν γίνεσθαι. (4) Διόπερ τὰ πολλὰ τῶν ἁρμάτων πτυρομένων τῶν ἵππων ἐστρέφετο καὶ τὴν ῥύμην ἀκατάσχετον ποιοῦντα πρὸς τοὺς ἰδίους βιαίως ἀνέστρεφε. Τῶν δ' ἄλλων προσπεσόντων τῇ φάλαγγι καὶ τῶν Μακεδόνων ποιούντων ἀξιόλογα διαστήματα διὰ τούτων φερόμενα τὰ μὲν συνηκοντίσθη, τὰ δὲ διεξέπεσεν, ἔνια δὲ τῇ βίᾳ τῆς ῥύμης φερόμενα καὶ ταῖς τῶν σιδήρων ἀκμαῖς ἐνεργῶς χρησάμενα πολλὰς καὶ ποικίλας διαθέσεις θανάτων ἀπειργάζετο. (5) Τοιαύτη γὰρ ἦν ἡ ὀξύτης καὶ βία τῶν κεχαλκευμένων πρὸς ἀπώλειαν ὅπλων ὥστε πολλῶν μὲν βραχίονας σὺν αὐταῖς ταῖς ἀσπίσιν ἀποκόπτεσθαι, οὐκ ὀλίγων δὲ τραχήλους παρασύρεσθαι καὶ τὰς κεφαλὰς πίπτειν ἐπὶ τὴν γῆν βλεπόντων ἔτι τῶν ὀμμάτων καὶ τῆς τοῦ προσώπου διαθέσεως διαφυλαττομένης, ἐνίων δὲ τὰς πλευρὰς ἐπικαιρίοις τομαῖς ἀναρήττεσθαι καὶ θανάτους ὀξεῖς ἐπιφέρεσθαι.

58. Ο Δαρείος ανέπτυξε τον στρατό του κατά εθνότητες, ο ίδιος έλαβε θέση απέναντι από τον Αλέξανδρο και βάδισε εναντίον των εχθρών. Καθώς οι δυο στρατιές πλησίαζαν η μια την άλλη, οι σαλπιγκτές αμφοτέρων των παρατάξεων σήμαναν επίθεση κι οι άντρες όρμησαν με δυνατές κραυγές στους αντιπάλους τους. Πρώτα επιτέθηκαν με καλπασμό τα δρεπανηφόρα άρματα που προκάλεσαν μεγάλη έκπληξη και φόβο στους Μακεδόνες, διότι ο Μαζαίος, ο διοικητής του ιππικού, επέλαυνε με πυκνό σχηματισμό των ιλών υποστηρίζοντας και ενισχύοντας την επίθεση των δρεπανηφόρων. Καθώς η φάλαγγα των Μακεδόνων πύκνωσε τις γραμμές της και σύμφωνα με τα παραγγέλματα του βασιλιά άρχισαν όλοι να χτυπούν τις ασπίδες με τις σάρισες, έγινε πολύς θόρυβος. Από τον θόρυβο τρόμαξαν τα άλογα και τα περισσότερα άρματα γύριζαν προς τα πίσω κι έστρεφαν την ακατάσχετη ορμή τους στους δικούς τους. Τα υπόλοιπα όμως έπεσαν πάνω στη φάλαγγα, αλλά οι Μακεδόνες παραμέριζαν αφήνοντας πολύ χώρο για να περνάνε ανάμεσα και να τους ρίχνουν με τ' ακόντια τους. Μερικά αχρηστεύτηκαν, όταν τ' άλογα σκοτώθηκαν από τα ακόντια, άλλα πέρασαν σώα μέχρι πίσω, ενώ μερικά στην ορμητική τους επέλαση χρησιμοποίησαν αποτελεσματικά τις λεπίδες τους και σκόρπιζαν τον θάνατο στους Μακεδόνες κατά πολλούς και ποικίλους τρόπους. Διότι τούτα τα όπλα που είχαν επινοηθεί για να σκορπίζουν τον όλεθρο ήταν τόσο κοφτερά και φέρονταν με τέτοια ορμή, ώστε από πολλούς κόβονταν οι βραχίονες μαζί με τις ασπίδες κι από αρκετούς άλλους αποκόπτονταν οι τράχηλοι και τα κεφάλια τους έπεφταν στο χώμα με τα μάτια ακόμα να βλέπουν και αναλλοίωτη την έκφραση του προσώπου, ενώ σε μερικούς σκίζονταν τα πλευρά με καίριες τομές και πέθαιναν αμέσως.

[17,59] Ὡς δ' ἤγγισαν ἀλλήλαις αἱ δυνάμεις καὶ διὰ τῶν τόξων καὶ σφενδονῶν, ἔτι δὲ τῶν ἀκοντιζομένων σαυνίων τὰ ῥιπτούμενα βέλη παρανήλωτο, πρὸς τὴν ἐκ χειρὸς μάχην κατήντησαν. (2) Καὶ πρῶτον τῶν ἱππέων συστησαμένων ἀγῶνα καὶ τῶν Μακεδόνων τῷ δεξιῷ κέρατι διαγωνιζομένων ὁ μὲν Δαρεῖος τοῦ λαιοῦ κέρατος ἡγούμενος συναγωνιστὰς εἶχε τοὺς συγγενεῖς ἱππεῖς, ἐπιλέκτους ταῖς ἀρεταῖς καὶ ταῖς εὐνοίαις, χιλίους ἐν μιᾷ περιειλημμένους εἴλῃ. (3) Οὗτοι δὲ θεατὴν ἔχοντες τῆς ἰδίας ἀνδραγαθίας τὸν βασιλέα τὸ πλῆθος τῶν ἐπ' αὐτὸν φερομένων βελῶν προθύμως ἐξεδέχοντο. συνῆσαν δὲ τούτοις οἵ τε μηλοφόροι, διάφοροι ταῖς ἀνδραγαθίαις καὶ πολλοὶ κατὰ τὸ πλῆθος, πρὸς δὲ τούτοις Μάρδοι καὶ Κοσσαῖοι, ταῖς τε τῶν σωμάτων ὑπεροχαῖς καὶ ταῖς λαμπρότησι τῶν ψυχῶν θαυμαζόμενοι. (4) Συνηγωνίζοντο δὲ τούτοις οἵ τε περὶ τὰ βασίλεια διατρίβοντες καὶ τῶν ᾿Ινδῶν οἱ κράτιστοι κατ' ἀνδρείαν. Οὗτοι μὲν οὖν μετὰ πολλῆς βοῆς ἐπιρράξαντες τοῖς πολεμίοις ἐκθύμως ἠγωνίζοντο καὶ τῷ πλήθει κατεπόνουν τοὺς Μακεδόνας· (5) Μαζαῖος δὲ τὸ δεξιὸν ἔχων κέρας καὶ μετὰ τῶν ἀρίστων ἱππέων διαγωνιζόμενος εὐθὺς κατὰ τὴν πρώτην ἔφοδον τῶν ἀνθεστώτων ἀνεῖλεν οὐκ ὀλίγους, δισχιλίους δὲ Καδουσίους καὶ χιλίους τῶν Σκυθῶν ἱππεῖς ἐπιλέκτους ἐξέπεμψε, προστάξας περιιππεῦσαι τὸ κέρας τὸ τῶν πολεμίων καὶ προσελάσαντας τῇ παρεμβολῇ τῆς ἀποσκευῆς κυριεῦσαι. (6) Ὧν ὀξέως ποιησάντων τὸ προσταχθὲν καὶ παρεισπεσόντων εἰς τὴν στρατοπεδείαν τῶν Μακεδόνων τῶν αἰχμαλώτων τινὲς ἁρπάσαντες ὅπλα συνήργουν τοῖς Σκύθαις καὶ διήρπαζον τὰς ἀποσκευάς· βοὴ δ' ἦν καὶ ταραχὴ διὰ τὸ παράδοξον καθ' ὅλην τὴν παρεμβολήν. (7) Αἱ μὲν οὖν ἄλλαι τῶν αἰχμαλωτίδων πρὸς τοὺς βαρβάρους ἀπεχώρουν, ἡ δὲ μήτηρ τοῦ Δαρείου Σισύγγαμβρις παρακαλουσῶν αὐτὴν τῶν αἰχμαλωτίδων οὐ προσέσχεν, ἀλλ' ἐφ' ἡσυχίας ἔμεινε φιλοφρόνως, οὔτε τῷ παραδόξῳ τῆς τύχης πιστεύσασα οὔτε τὴν πρὸς ᾿Αλέξανδρον εὐχαριστίαν λυμαινομένη. (8) Τέλος δὲ οἱ Σκύθαι πολλὴν τῆς ἀποσκευῆς διαρπάσαντες ἀφίππευσαν πρὸς τοὺς περὶ Μαζαῖον καὶ τὴν εὐημερίαν ἀπήγγειλαν. Ὁμοίως δὲ καὶ τῶν περὶ Δαρεῖον τεταγμένων ἱππέων τινὲς καταπονήσαντες τῷ πλήθει τοὺς ἀνθεστῶτας Μακεδόνας φεύγειν ἠνάγκασαν.

59. Κι αφού πλησίασαν οι κύριοι όγκοι των δυο δυνάμεων κι εξαντλήθηκαν τα βλήματα που ρίχνονταν με τόξα και σφενδόνες αλλά και τα εξακοντιζόμενα δόρατα, άρχισαν τη μάχη εκ του συστάδην. Πρώτοι άρχισαν τη μάχη οι ιππείς, με τους Μακεδόνες να αγωνίζονται στο δεξί κέρας και τον Δαρείο στο αριστερό, επικεφαλής του ιππικού των συγγενών του, μια ίλη που την αποτελούσαν χίλιοι άντρες επίλεκτοι για την ανδρεία και την πίστη τους. Ετούτοι, έχοντας μάρτυρα της μαχητικότητάς τους τον ίδιο τον βασιλιά, αντιμετώπιζαν ψύχραιμα το πλήθος των βελών που έπεφτε πάνω τους. Μαζί τους μάχονταν και οι πολυπληθείς, εξαιρετικής ανδρείας μηλοφόροι, καθώς επίσης και οι θαυμαστοί για τη σωματική αλκή και το υψηλό τους φρόνημα Μάρδοι και Κοσσαίοι. Πλάι τους μάχονταν η ανακτορική φρουρά και οι γενναιότερες μονάδες των Ινδών. Όλοι αυτοί, λοιπόν, εφόρμησαν με δυνατές κραυγές στους αντιπάλους και με τη μαχητικότητα και το πλήθος τους καταπονούσαν τους Μακεδόνες. Ο Μαζαίος, που κατείχε το δεξί κέρας με τους αρίστους ιππείς, με την πρώτη έφοδο σκότωσε ουκ ολίγους από τους αντιπάλους, ενώ έστειλε δυο χιλιάδες Καδουσίους και χίλιους Σκύθες επίλεκτους ιππείς να περάσουν πλάι από το κέρας των εχθρών και να ιππεύσουν μέχρι το στρατόπεδο για να κυριεύσουν τις αποσκευές τους. Εκείνοι εκτέλεσαν πάραυτα την εντολή. Όταν εισέβαλαν στο στρατόπεδο των Μακεδόνων μερικοί αιχμάλωτοι άρπαξαν όπλα και βοηθούσαν τους Σκύθες στη διαρπαγή των αποσκευών. Με το απρόσμενο γεγονός, φασαρία και αναταραχή επικράτησε στο στρατόπεδο. Όλες οι αιχμάλωτες έτρεχαν προς τους βαρβάρους, μόνο η μητέρα του Δαρείου, η Σισύγγαμβρις, δεν έδωσε σημασία στις υπόλοιπες που την καλούσαν κι έμενε ατάραχη στη θέση της, διότι ούτε εμπιστεύτηκε την απότομη αλλαγή της τύχης ούτε θέλησε να παραβεί την ευγνωμοσύνη που όφειλε στον Αλέξανδρο. Τέλος, οι Σκύθες, αφού άρπαξαν το μεγαλύτερο μέρος των αποσκευών, αναχώρησαν έφιπποι για τον Μαζαίο και του ανήγγειλαν την επιτυχία τους. Στο μεταξύ, μερικές μονάδες ιππικού από την πτέρυγα του Δαρείου κατατρόπωσαν με την αριθμητική τους υπεροχή τους απέναντι τους Μακεδόνες και τους έτρεψαν σε φυγή.

[17,60] Δευτέρου δὲ προτερήματος τοῖς Πέρσαις γενομένου ὁ μὲν ᾿Αλέξανδρος σπεύδων δι' ἑαυτοῦ τὴν ἧτταν διορθώσασθαι τῶν ἰδίων μετὰ τῆς βασιλικῆς εἴλης καὶ τῶν ἄλλων τῶν ἐπιφανεστάτων ἱππέων ἐπ' αὐτὸν ἤλαυνε τὸν Δαρεῖον. (2) Ὁ δὲ τῶν Περσῶν βασιλεὺς δεξάμενος τὴν ἐπιφορὰν τῶν πολεμίων αὐτὸς μὲν ἐφ' ἅρματος ἀγωνιζόμενος ἠκόντιζεν εἰς τοὺς ἐπιφερομένους, πολλῶν δ' αὐτῷ συναγωνιζομένων καὶ τῶν βασιλέων ἐπ' ἀλλήλους ἱεμένων ὁ μὲν ᾿Αλέξανδρος ἀκοντίσας ἐπὶ τὸν Δαρεῖον τούτου μὲν ἥμαρτεν, τοῦ δὲ παρεστῶτος ἡνιόχου τοῦ βασιλέως κατατυχὼν κατέβαλεν. (3) Τῶν δὲ περὶ τὸν Δαρεῖον ἀναβοησάντων οἱ πορρώτερον ἀφεστηκότες ὑπέλαβον αὐτὸν τὸν βασιλέα πεπτωκέναι· καὶ τούτων τῆς φυγῆς ἀρξαμένων οἱ συνεχεῖς συνείποντο καὶ τὸ συνεστὸς τῷ Δαρείῳ σύνταγμα κατ' ὀλίγον παρερρήγνυτο. διὸ καὶ τῆς ἑτέρας πλευρᾶς παραγυμνωθείσης τῶν συναγωνιζομένων καὶ αὐτὸς καταπλαγεὶς πρὸς φυγὴν ὥρμησεν. (4) Τούτων δὲ οὕτως φευγόντων καὶ τοῦ κονιορτοῦ τῶν ἱππέων πρὸς ὕψος αἰρομένου καὶ τῶν περὶ τὸν ᾿Αλέξανδρον ἐκ ποδὸς ἑπομένων διὰ τὸ πλῆθος καὶ τὴν πυκνότητα τοῦ κονιορτοῦ συνιδεῖν μὲν οὐκ ἦν τὸν Δαρεῖον ὅποι ποιεῖται τὴν φυγήν, στεναγμὸς δὲ τῶν πιπτόντων ἀνδρῶν καὶ κτύπος τῶν ἱππέων, ἔτι δὲ τῶν μαστίγων συνεχὴς ψόφος ἐγίνετο. (5) Ἅμα δὲ τούτοις πραττομένοις Μαζαῖος ὁ τοῦ δεξιοῦ κέρατος ἡγούμενος, πλείστους ἔχων καὶ κρατίστους ἱππεῖς, βαρὺς ἐπέκειτο τοῖς κατ' αὐτὸν τεταγμένοις· Παρμενίων δὲ μετὰ τῶν Θετταλῶν ἱππέων καὶ τῶν ἄλλων τῶν μετ' αὐτοῦ κινδυνευόντων ὑπέστη τοὺς πολεμίους. (6) Τὸ μὲν οὖν πρῶτον λαμπρῶς ἀγωνιζόμενος διὰ τὰς ἀρετὰς τῶν Θετταλῶν προετέρει· τῶν δὲ περὶ τὸν Μαζαῖον τῷ τε πλήθει καὶ βάρει τοῦ συστήματος ἐγκειμένων κατεπονεῖτο τὸ τῶν Μακεδόνων ἱππικόν. (7) Πολλοῦ δὲ φόνου γινομένου καὶ τῆς τῶν βαρβάρων βίας δυσυποστάτου γινομένης ὁ Παρμενίων ἐξέπεμψέ τινας τῶν περὶ αὐτὸν ἱππέων πρὸς τὸν ᾿Αλέξανδρον, λέγων κατὰ τάχος βοηθῆσαι. ὀξέως δὲ τούτων τὸ παραγγελθὲν πραττόντων καὶ τὸν ᾿Αλέξανδρον πυθομένων πολὺ τῆς τάξεως ἀπεσπάσθαι κατὰ τὸν διωγμὸν οὗτοι μὲν ἐπανῆλθον ἄπρακτοι, (8) ὁ δὲ Παρμενίων ταῖς τῶν Θετταλῶν εἴλαις χρώμενος ἐμπειρότατα καὶ πολλοὺς καταβαλὼν μόλις ἐτρέψατο τοὺς βαρβάρους, μάλιστα καταπλαγέντας τῇ κατὰ τὸν Δαρεῖον φυγῇ.

60. Μετά απ' αυτή τη δεύτερη επιτυχία των Περσών, ο Αλέξανδρος αποφασισμένος να επανορθώσει την ήττα των δικών του με τη δική του παρέμβαση, όρμησε με τη βασιλική ίλη και με τους καλύτερους ιππείς από τους άλλους εναντίον του Δαρείου. Ο βασιλιάς των Περσών, που δέχτηκε την έφοδο των εχθρών, αγωνιζόταν πάνω σε άρμα και ακόντιζε τους επιτιθέμενους, ενώ στο πλευρό του μάχονταν και πολλοί Πέρσες. Καθώς οι δυο βασιλιάδες όρμησαν ο ένας στον άλλο, ο Αλέξανδρος πέταξε το ακόντιο του στον Δαρείο, αλλά δεν τον πέτυχε. Αντί γι' αυτόν χτύπησε κατά τύχη τον ηνίοχο πλάι στον βασιλιά και τον έριξε κάτω. Οι Πέρσες γύρω απ' τον Δαρείο αναβόησαν και οι πιο πέρα νόμισαν πως έπεσε ο βασιλιάς. Εκείνοι, λοιπόν, τράπηκαν σε φυγή, το ίδιο έκαναν κι οι πλαϊνοί τους, μέχρι που σιγά σιγά διαλυόταν ολόκληρη η πτέρυγα του Δαρείου. Γι΄ αυτό και καθώς ετούτη η πτέρυγα απογυμνωνόταν, οι άντρες που μάχονταν στην άλλη τράπηκαν σε φυγή. Έτσι όπως έτρεχαν οι ιππείς να φύγουν, σηκωνόταν σύννεφο η σκόνη και, καθώς οι άντρες του Αλεξάνδρου τους ακολουθούσαν κατά πόδας, δεν ήταν δυνατόν να δουν, από το πλήθος των ανθρώπων και τη σκόνη, προς τα πού έφευγε ο Δαρείος, ενώ οι οιμωγές των ανδρών που έπεφταν, ο χτύπος των αλόγων κι ο ήχος απ' τις καμτσικιές γέμιζαν τον αέρα. Κι ενώ γίνονταν αυτά, ο Μαζαίος, επικεφαλής της δεξιάς πτέρυγας και με τους περισσότερους και καλύτερους ιππείς, πίεζε όλο και πιο ασφυκτικά τους απέναντί του. Ο Παρμενίων, με τους Θεσσαλούς ιππείς και τις άλλες μονάδες που μάχονταν στο πλευρό του, αντιμετώπιζε σθεναρά τους εχθρούς. Στην αρχή, μαχόμενος γενναία υπερείχε χάρη στις ικανότητες των θεσσαλών, αλλά η πίεση του πλήθους και το βάρος του σχηματισμού των μονάδων του Μαζαίου καταπονούσε το ιππικό των Μακεδόνων. Οι άντρες σκοτώνονταν αθρόα κι η πίεση των βαρβάρων ήταν αβάσταχτη. Ο Παρμενίων έστειλε μερικούς από τους ιππείς του στον Αλέξανδρο να του πουν να σπεύσει τάχιστα να βοηθήσει. Εκείνοι έτρεξαν αμέσως να εκτελέσουν την παραγγελία, αλλά έμαθαν ότι ο Αλέξανδρος καταδίωκε τον Δαρείο κι είχε απομακρυνθεί πολύ από τις γραμμές, και έτσι επέστρεψαν άπρακτοι. Ο Παρμενίων χειριζόμενος με μεγάλη εμπειρία τις ίλες των θεσσαλών, κι αφού σκότωσε πολλούς, κατάφερε με μεγάλο κόπο να τρέψει σε φυγή τους βαρβάρους που τρόμαξαν κυρίως με τη φυγή του Δαρείου.

[17,61] Ὁ δὲ Δαρεῖος τῇ στρατηγίᾳ διαφέρων καὶ συνεργὸν ἔχων τὸ πλῆθος τοῦ κονιορτοῦ τὴν ἀποχώρησιν οὐχ ὁμοίαν τοῖς ἄλλοις βαρβάροις ἐποιεῖτο, εἰς τοὐναντίον δὲ μέρος ὁρμήσας καὶ κρυπτομένην ἔχων διὰ τὸν ἐξαιρόμενον κονιορτὸν τὴν ἰδίαν ἀποχώρησιν ἀκινδύνως αὐτός τε διέφυγεν τούς τε μεθ' ἑαυτοῦ πάντας εἰς τὰς κατόπιν κειμένας τῶν Μακεδόνων κώμας διέσωσε. (2) Τέλος δὲ πάντων τῶν βαρβάρων πρὸς φυγὴν ὁρμησάντων καὶ τῶν Μακεδόνων τοὺς ἐσχάτους ἀεὶ κτεινόντων ταχὺ πᾶς ὁ πλησίον τοῦ πεδίου τόπος νεκρῶν ἐπληρώθη. (3) Διὸ καὶ τῶν βαρβάρων ἐν ταύτῃ τῇ μάχῃ κατεκόπησαν οἱ πάντες ἱππεῖς τε καὶ πεζοὶ πλείους τῶν ἐννέα μυριάδων· τῶν δὲ Μακεδόνων ἀνῃρέθησαν μὲν εἰς πεντακοσίους, τραυματίαι δ' ἐγένοντο παμπληθεῖς, ἐν οἷς καὶ τῶν ἐπιφανεστάτων ἡγεμόνων ῾Ηφαιστίων μὲν εἰς τὸν βραχίονα ξυστῷ βληθεὶς ἐτρώθη, τῶν σωματοφυλάκων ἡγούμενος, τῶν δὲ στρατηγῶν Περδίκκας καὶ Κοῖνος, ἔτι δὲ Μενίδας καί τινες ἕτεροι τῶν ἐπιφανῶν ἡγεμόνων. Ἡ μὲν οὖν περὶ ῎Αρβηλα γενομένη παράταξις τοιοῦτον ἔσχε τὸ πέρας.

61. Ο Δαρείος, που είχε μεγάλη στρατηγική ικανότητα, επωφελούμενος από τα σύννεφα της σκόνης δεν υποχώρησε προς την ίδια κατεύθυνση με τους υπόλοιπους, αλλά στράφηκε προς την αντίθετη και, καλύπτοντας την υποχώρηση του πίσω απ' τη σκόνη που σηκωνόταν, διέφυγε σώος ο ίδιος κι έσωσε κι όλους τους άντρες που ήταν μαζί του καταφεύγοντας στα χωριά που βρίσκονταν στα μετόπισθεν των Μακεδόνων. Τέλος, καθώς όλοι οι βάρβαροι τράπηκαν σε φυγή κι οι Μακεδόνες σκότωναν ασταμάτητα όσους προλάβαιναν τελευταίους, μέσα σε λίγη ώρα όλος ο τόπος γύρω απ' το πεδίο της μάχης στρώθηκε με νεκρούς. Γι' αυτό και σ' εκείνη τη μάχη, από τους βαρβάρους σκοτώθηκαν συνολικά πάνω από ενενήντα χιλιάδες ιππείς και πεζοί. Από τους Μακεδόνες σκοτώθηκαν περί τους πεντακόσιους, αλλά τραυματίστηκαν πάμπολλοι, μεταξύ των οποίων και ένας από τους επιφανέστερους αξιωματικούς, ο Ηφαιστίων, που πληγώθηκε στον βραχίονα χτυπημένος από δόρυ κι ήταν επικεφαλής της σωματοφυλακής. Από τους στρατηγούς τραυματίστηκαν ο Περδίκκας και ο Κοίνος, καθώς και ο Μενίδας και μερικοί ακόμη αξιωματικοί. Αυτή ήταν η έκβαση της μάχης που έγινε στα Άρβηλα.