ΑΠΟΛΛΩΝ ή ΑΠΕΛΛΩΝ Εξωτερική εμφάνιση του θεού

Ο Απόλλωνας περιγράφεται ως ένας πολύ όμορφος θεός, ψηλός, με μακριούς μαύρους βοστρύχους, γαλάζια μάτια με ραβδώσεις όπως τα πέταλα των πανσέδων. (Εικ. 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77)

Θεός πολεμιστής, τιμωρός, τοποτηρητής ορίων

Στα κείμενα και στην τέχνη εμφανίζεται ως θεός τιμωρός, πολεμιστής, θεός που ορίζει με σαφήνεια τα όρια ανάμεσα στον κόσμο των θνητών και των αθανάτων (Ιλ., Χ 7-13) ή συνοπτικά στη φράση γνῶθι σαυτόν, τιμωρός της ύβρεως, της παραβίασης του νόμου της φιλοξενίας, της μη απονομής δικαιοσύνης. (Απόλλων Belvedere (Εικ. 78, 79, 80, 81, 82), του Μάντικλου (Εικ. 83), της Δρήρου, (Εικ. 84) των Αμυκλών, Παυσ. 3.19)

Τιμωρεί με λοιμό ή με το τόξο του ή μόνο με το βλέμμα του. (Εικ. 85, 86, 87, 88) Τιμωρεί τους Αχαιούς στην Τροία για την υβριστική συμπεριφορά του Αγαμέμνονα στον Χρύση και την απάρνηση της ικεσίας του (Α, 43-53)· τους Θηβαίους, γιατί ο νεκρός βασιλιάς Λάιος έμεινε αδικαίωτος -κανείς δεν αναζήτησε τον/τους δολοφόνο/ους του· τους Κένταυρους για την απουσία μέτρου και την παραβίαση του νόμου της φιλοξενίας, καθώς όρμησαν να αρπάξουν τη νύφη του γάμου στον οποίο ήταν καλεσμένοι· τη Νιόβη που υπερηφανεύτηκε ότι είχε περισσότερα παιδιά από τη μητέρα του Λητώ (Εικ. 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99)· μαζί με την αδελφή του Άρτεμη συμμετείχε στην Γιγαντομαχία (Εικ. 100, 101) και σκότωσε τον Γίγαντα Τιτυό, γιο του Δία και της Ελάρας, γιατί αποπειράθηκε να βιάσει τη μητέρα τους Λητώ στο δρόμο της προς τους Δελφούς. (Εικ. 102, 103, 104, 105, 106)

Κιθαρωδός και μουσαγέτης

Ως Κιθαρωδός και Μουσαγέτης εμφανίζεται στο τέλος της πρώτης ραψωδίας της Ιλιάδας (Α 601-604). Έτσι, η αρχή και το τέλος της ραψωδίας παρουσιάζουν τις δύο όψεις του θεού, τιμωρός τοξοφόρος και ψυχαγωγός με την κιθάρα του, που όμως συνενώνονται στην ταλάντωση των χορδών της κιθάρας και του τόξου. Το ηρακλείτειο οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόμενον ἑωυτῷ ὁμολογέει· παλίντονος ἁρμονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης - Δεν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνομολογεί με τον εαυτό του· αρμονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [απ. 31 (51)], βρίσκει εδώ τη μυθολογική εφαρμογή του. (Εικ. 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148)

Απόλλων και Ερμής

Ο Απόλλωνας σε πολλούς μύθους εμφανίζεται σαν βοσκός. Για παράδειγμα, όσο ο Ποσειδώνας τείχιζε την Τροία, εκείνος έβοσκε τα κοπάδια του Λαομέδοντα στην Ίδη, τιμωρημένοι και οι δυο από τον Δία για συνωμοσία εναντίον του. Πάλι τιμωρημένος από τον Δία για τον φόνο των Κυκλώπων μπήκε στη δουλική υπηρεσία του βασιλιά των Φερών Άδμητου ως βοσκός των κοπαδιών του. Τα βόδια αυτών των κοπαδιών έκλεψε ο εὔσκοπος αδελφός του Ερμής, βρέφος ακόμη, στις φασκιές, και με πονηριά προσπάθησε να κρύψει τα ίχνη τους. Τα αντάλλαξε με τη λύρα που έδωσε στον αδελφό του και της οποίας υπήρξε ευρετής· αργότερα τα δύο αδέλφια αντάλλαξαν τη σύριγγα ή τον αυλό ο Ερμής με τη χρυσή γκλίτσα που του έδωσε ο Απόλλωνας, το μετέπειτα κηρύκειο, σύμβολο του θεού Ερμή. Έτσι, οι δύο θεοί συμφιλιώθηκαν μεταξύ τους μέσα από μια διαδικασία ανταλλαγής, συνηθισμένη τακτική στην προνομισματική κοινωνία, και μέσα από τη σαφή οριοθέτηση της επικράτειάς τους. (Εικ. 149, 150, 151, 152, 153, 154)

Απόλλων και Μαρσύας

Ο Μαρσύας, γιος του Ύαγνη ή του Όλυμπου ή του Οίαγρου, είναι Σιληνός, ευρετής του δίαυλου, ακόλουθος της Κυβέλης στους θιάσους της, όπου έπαιζαν αυλό και τύμπανο, συνδεδεμένος και με τον Διόνυσο.

Ο Μαρσύας, όπως είπαμε, θεωρείται ο εφευρέτης του δίαυλου, ενώ ο Πάνας της σύριγγας ή του αυλού· κατάφερε, μάλιστα, οι Φρύγες να αποκρούσουν τους Γαλάτες, ενώ αυτός έπαιζε τον αυλό. Στην Αθήνα παραδίδεται ότι τον αυλό τον είχε εφεύρει η Αθηνά, ενώ άλλες παραδόσεις θέλουν κάποιον Αλφαιό από τη Φρυγία, γιο του Σαγγάριου, να μαθαίνει στη θεά να παίζει· όταν όμως είδε στα νερά ενός ρυακιού ότι ασχήμιζε το πρόσωπό της, πέταξε τον αυλό μακριά. (Εικ. 155) Άλλοι λένε ότι η θεά έφτιαξε με κόκαλα ελαφιού αυλό για πρώτη φορά σε ένα συμπόσιο των θεών. Όταν η Ήρα και η Αφροδίτη την κορόιδεψαν, γιατί το πρόσωπό της παραμορφωνόταν σε κάθε φύσημα του αυλού, η θεά έτρεξε στη Φρυγία για να δει το πρόσωπό της στα νερά ενός ποταμού. Εκεί πέταξε τον αυλό απειλώντας με φρικτές τιμωρίες όποιον τον μάζευε.

Τον μάζεψε ο Μαρσύας και με αυτόν προκάλεσε τον Απόλλωνα σε μουσικό αγώνα, γιατί θεώρησε τον ήχο του αυλού τον ωραιότερο. Αναπόφευκτη η τιμωρία του, τόσο γιατί αψήφησε την Αθηνά όσο και γιατί συναγωνίστηκε ένα θεό. Η τιμωρία υπήρξε σκληρή, πόσο μάλλον που η πρώτη φάση του διαγωνισμού έμεινε χωρίς νικητή. Γι' αυτό ο Απόλλωνας τον προκάλεσε να γυρίσουν ανάποδα τα όργανά τους και να παίξουν. Σε αυτή τη φύση αποδείχθηκε η ανωτερότητα της λύρας και οι ξεχωριστές ικανότητες του θεού. Κριτής στον αγώνα ορίστηκε ο Τμώλος, ο θεός του ομώνυμου βουνού, και ο Μίδας· κατά άλλους ο Μίδας υπήρξε αυτόκλητος κριτής στη μουσική διαμάχη ανάμεσα στον Απόλλωνα και τον Μαρσύα - Άλλες μαρτυρίες θέλουν κριτές του αγώνα τις Μούσες. Περιπλανώμενος στα βουνά, έφτασε στο σημείο του διαγωνισμού την ώρα που ο Τμώλος ανακήρυσσε τον Απόλλωνα νικητή· εκείνος πάλι έκρινε την απόφαση ως άδικη. Ο Απόλλωνας θύμωσε και έκανε να βγουν δύο αυτιά γαϊδάρου στο κεφάλι του, προφανώς για να ακούει καλύτερα ή γιατί γαϊδουρινά αυτιά μοιάζουν ακαλαίσθητα σε ανθρώπινο κεφάλι. Όσο για την τιμωρία του Μαρσύα…[3] Επειδή, πριν την έναρξη του αγώνα, είχε οριστεί ο νικητής να επιβάλει στον ηττημένο όποια τιμωρία ήθελε, ο Απόλλωνας, παρασυρμένος από την οργή του, έδεσε τον Μαρσύα σε πανύψηλο πεύκο (Απολλόδωρος) ή πλάτανο (Πλίνιος) και τον έγδαρε. Μετανιωμένος για τον θυμό του ο θεός έσπασε τη λύρα του και, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, μεταμόρφωσε τον Μαρσύα σε ποταμό της Φρυγίας μετονομάζοντας αυτόν που παλαιότερα λεγόταν Πηγή του Μίδα. Κατά την αρχαιότητα κοντά στις Κελαινές, στη Φρυγία, έδειχναν ένα σπήλαιο, όπου ο Απόλλωνας είχε κρεμάσει το δέρμα του σάτυρου Μαρσύα (Ξεν., Κύρου Ανάβ. 1.2.8) ή έναν ασκό φτιαγμένο από το δέρμα του (Ηρ. 7.26). Σύμφωνα με άλλο μύθο, το φοβερό εκείνο τρόπαιο είχε κρεμαστεί σ' ένα σπήλαιο της Ακρόπολης. (Εικ. 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175) Ο Φώτιος αναφέρει ότι σε μια γιορτή προς τιμή του Απόλλωνα προσφέρονταν στον θεό δέρματα θυσιασμένων ζώων στη μνήμη του Μαρσύα.

3 Η ήττα του Μαρσύα, αν λάβουμε υπόψη τα λεγόμενα του Παυσανία, ήταν αναμενόμενη εξαιτίας των δυνατοτήτων των δύο οργάνων. Σύμφωνα με τον περιηγητή παλιά έπρεπε οι αυλητές να χρησιμοποιούν τρεις διαφορετικούς αυλούς για να παίζουν κατά τις τρεις τεχνοτροπίες: τη δωρική, τη φρυγική και τη λυδική (9.12.5). Είναι πιθανό ότι ο Απόλλωνας να έπαιξε σε άλλον τόνο, αφού κούρδισε διαφορετικά τη λύρα του· ή ότι έπαιζε και ταυτόχρονα τραγουδούσε, κάτι που δεν μπορούσε να κάνει ο Μαρσύας.