Η μάχη του Ηρακλή με τον Τρίτωνα.

Ο Τρίτων στην ελληνική μυθολογία ήταν θεότητα της θάλασσας που αναφέρεται πρώτα από τον Ησίοδο στη Θεογονία (930-933). Γιος του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης που κατοικούσε στον βυθό της θάλασσας στα χρυσά ανάκτορα των γονιών του. Κατά το σώμα ήταν όμοιος με τους άλλους θεούς αλλά από τους γλουτούς και κάτω κατέληγε σε ουρά ψαριού.[4]

Σύμφωνα με τη μυθολογία

Επειδή οι περί αυτόν παραδόσεις εντοπίζονταν στις ακτές του σημερινού κόλπου της Σύρτης (Λιβύη) φαίνεται πως η λατρεία αυτού μεταφέρθηκε από Έλληνες ναυτικούς εξ Αφρικής προσλαμβάνοντας ανθρωπόμορφη παρουσία. Το όνομά του συνδέθηκε με την Αργοναυτική εκστρατεία όταν το πλοίο Αργώ προσάραξε και εγκλωβίστηκε στην Τριτωνίτιδα λίμνη· ο Τρίτων βοήθησε στην αποκόλληση και έξοδό της Αργούς στο ανοικτό πέλαγος.

Κατά τον Παυσανία (Βοιωτικά Θ' 20,24,25)[5] ο Τρίτων σκοτώθηκε από τον Διόνυσο όταν επιτέθηκε κατά των Ταναγραίων γυναικών που κολυμπούσαν για να καθαρθούν προκειμένου να συμμετάσχουν σε όργια Διονυσιακής εορτής. Κατ΄ άλλους ο Τρίτων (ως προσωποποίηση του παλινδρομικού παράκτιου κύματος) άρπαζε κοπάδια ζώων που πλησίαζαν τις ακτές οπότε κάποιος Ταναγραίος βοσκός απέκοψε τον αυχένα του Τρίτωνα την ώρα που εκείνος κοιμόταν (δηλαδή σε κάποια κατάσταση ηρεμίας έφτιαξε κάποιο παράκτιο φράγμα - τοιχίο) ή σκοτώθηκε από τον Διόνυσο επειδή συνελήφθη μεθυσμένος.

Ο Παυσανίας (Βοιωτικά Θ' 21)[6] τον περιγράφει να φέρει πυκνά βαθυπράσινα μαλλιά (χρώμα ρηχής θάλασσας), με μεγάλο στόμα (μήκος ακτής), μάτια μεγάλα λευκά (παράκτιος αφρός), δάκτυλα και νύχια μεγάλα (τα ίχνη του αποσυρόμενου παράκτιου κύματος επί της ξηράς) και από το στέρνο και κάτω ουρά δελφίνων (ως ορμή που έβγαινε από τη θάλασσα). Άλλοι παρίσταναν αυτόν με δύο ουρές και δύο πόδες ίππου όπως ο Ιχθυοκένταυρος. Άλλοι θεωρούσαν ότι υπήρχαν πολλοί Τρίτωνες οι «Κενταυροτρίτωνες» που σάλπιζαν με κοχύλια την έλευση του Ποσειδώνα ή κατά διαταγή εκείνου την ηρεμία των κυμάτων. Η φαντασία των αρχαίων Ελλήνων δημιούργησε και ερωτικές περιπέτειες αυτών με τις Νηρηίδες όπως οι ακόλουθοι του Πάνα οι Σάτυροι με τις Νύμφες. Ο Τρίτωνας συνδέθηκε επίσης με τον μύθο του Ηρακλή, συγκεκριμένα με τον άθλο των χρυσών μήλων των Εσπερίδων που έπρεπε προηγουμένως να τον καταβάλει ο Ηρακλής. Εξ αυτού και η γλυπτή παράσταση στη ζωοφόρο αρχαίου ναού στην Ακρόπολη (Αθήνα).

Η θεότητα αυτή εισήχθηκε και στη Ρωμαϊκή μυθολογία· ο μεν Βιργίλιος αναφέρει πως ο σύντροφος του Αινεία ο Μισηνός γκρεμίσθηκε από τον Τρίτωνα στη θάλασσα επειδή τόλμησε να συναγωνισθεί μαζί του στον ήχο της σάλπιγγας, ο δε Οβίδιος επειδή συνετέλεσε στην αποχώρηση των υδάτων με τα οποία ο Ζευς απειλούσε να καλύψει τη γη μετά τον κατακλυσμό.

Κύριο σύμβολο της θεότητας ήταν το «θαλάσσιο κέρας» ή «θαλάσσια κόγχη», το κοινώς λεγόμενο μεγάλο κοχύλι εκ του οποίου έβγαιναν ήχοι στους οποίους τίποτα δεν μπορούσε να αντισταθεί, καθώς και η τρίαινα και το κουπί (παράκτια ναυτικά εργαλεία).

Στην Τέχνη

Η κύλιξ με Ηρακλή και Τρίτωνα είναι αρχαίο ελληνικό εύρημα από το Κορνέτο, σήμερα Ταρκυνία (Tarquinia) του Λάτιο της Ιταλίας. Εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Ταρκυνίας. Είναι αγγείο που χρησίμευε στην πόση κρασιού. Είναι διακοσμημένο εσωτερικά και εξωτερικά με αγγειογραφίες. Στο εσωτερικό βλέπουμε αναπαράσταση της πάλης του Ηρακλή με τον Τρίτωνα, ενώ η σκηνή περιβάλλεται από χορό Νηρηίδων με επιγραφές. Ο Ηρακλής σφίγγει τον Τρίτωνα με τα μπράτσα του για να τον πνίξει, ενώ έχει δεμένες τις γροθιές του σε λαβή που αποδίδεται σε σχήμα μαιάνδρου. Στο εξωτερικό μέρος εικονίζονται δύο ζώνες. Στην επάνω ζώνη βλέπουμε μια σκηνή αρματοδρομίας. Ένα άρμα με δύο άλογα καλπάζει προς τα δεξιά ανάμεσα σε δύο τέρματα. Η κάτω ζώνη είναι διακοσμημένη με αντικριστές Σφίγγες, και με την επιγραφή «ΧΑΙΡΕ ΚΑΙ ΠΙΕΙ ΕΥ» (χαίρε και καλή πόση).

Στον αρχαίο ισθμό της Κορίνθου (κατά τον Παυσανία) στον Ναό του Ποσειδώνα υπήρχαν χάλκινοι Τρίτωνες καθώς και δύο χρυσελεφάντινοι, που είχε αφιερώσει ο Ηρώδης ο Αττικός. Επίσης στη κορυφή της στέγης του ωρολογίου του Ανδρόνικου του Κυρρήστου, στην Αθήνα, υπήρχε Τρίτωνας βαστάζοντας ράβδο που στρέφονταν κατά τη διεύθυνση του πνέοντος ανέμου (ως ανεμοδείκτης). Επίσης σε νεώτερους χρόνους, (Ελληνιστική περίοδος) φαίνεται πως το δάπεδο στον πρόναο του Ναού του Διός στην Ολυμπία το είχαν κοσμήσει με ωραίο ψηφιδωτό που εικόνιζε δύο Τρίτωνες. Ένας χάλκινος Τρίτωνας είναι και ο ανεμοδείκτης στην κορυφή του θόλου στο ιστορικό κτίριο Σίνα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, το οποίο βρίσκεται στον λόφο των Νυμφών απέναντι από την Ακρόπολη και είναι κατασκευασμένο από τον Θεόφιλο Χάνσεν (1842-1846).